Geeddi socodkii kalandarka Miilaadiga iyo dabbaal degyada sanadka cusub ~ Tixmagabe

Qormadan aan ugu wanqalay “Geeddi socodkii kalandarka Miilaadiga iyo dabaaldegyada sannadka cusub” oo aynu kaga hadli doono dabaaldegyada sanadka cusub iyo maalinta Masiixiga (Crismasday) ee 25 December. Arrintaasi waa mid mudan in aynu ku gudbinno fal kasta oo cid xog loogu tebin karo. Ujeedadeeduna tahay si aanay u noqon wax dhaqankeenna iyo waxqabadkeenna ka mid noqota caadaysigeedu. Biyadhaca qormada oo ah in aynu is waydiinno waxa aynu u dabaaldegayno iyo ujeedada ka dambaysa, waxa ay tahay ayuu qoraalkaygu daarranyahay.

Taariikhda bini-aadanka inta la hayo, dabaaldegyadii ugu horreeyay ee sannadguuro loo sameeyo, waa kuwii ay samayn jireen dadkii degi jiray Ciraaqdii hore (Mosabataamiyadii qadiimka ahayd caasimadeedii Baabiliyoon) muddo laga soo wareegay 4000 oo sano. Qoladaasi waxay samayn jireen dabaaldeg ku beegan xilli macno u samaynaya. Xuskooda iyo dabaaldeggoodu wuxu bilaaban jiray markuu gu’gu da’o dayaxa ama bisha koowaad ee dhasha marka ay tahay. Waa halka ay Kiristanku ka keeneen inay dabaaldegaan iminka dayaxa koowaad ee dhasha jimcaha (Hakis-bila) ku xiga oo ay yidhaadaan LONG FRIDAY (Maalintii fasaxa dheerayd), Axadda ku xigta oo ay STER-KA dhahaan. Markan ay reer Baabiliyoon dabaaldegayaan waxay ahay amin iyaga macno u samaynay oo dhulkoodu dib u soo noolaanayay,beerihii dib ay u falanayaan, roobabna u da’yeen. Dabaaldeggoodu kow iyo toban maalmood ayuu socon jiray, maalin walbana wax gaara ayay qaban jireen. Dhaqankooda caynkaa ahi macnu lahaa, laakiin kowda jenaweri maxay macno samaynay? Xiddigis ahaan macno ma laha, beer ahaanna macno ma laha oo xilli roob da’o maaha oo waa markuu jiilaalku bilaabanayay.

Haddaba kowdan Jenaweri ee la dabaaldegayo way iska caddahay inaanay wax macno ah ku fadhiyin. Ku darsoo kalandarka Miilaadiga ee ay ku jirto iyada iyo bilaha kale ee aynu tirsannaaba ma aha kalandar xilli la garanayo soo bilaabmay ee isga laftiisa madmadow badan iyo gedgeddoon badan ayuu soo wajahay. Bal aynu ka yar faalloono geeddisocodkii kalandarkani lahaa;

Kalandarkii ugu qadiimsanaa waxa lahaa Masaaridii hore, oo ku koobnaa xiddigta SAYRUS iyo cadceeddu markay meel ka soo wada baxaan. Sanadkooduna 360 maalmood ka koobnaa, 12 bilood oo min soddon maalmood ah shan iyo cisho oo dheeraada ayey ku dari jireen oo la yidhaado waa shantii feestada. Markaa waa 365 maalmood. Markii dambana bil gaara ayey ka dhigeen oo bishii saddex iyo tobnaada, waa ta ay Itoobiya samayso meesha ay ka timi.

Marka la eego Giriigu wuxu tirsan jiray kalandar kaa ka gedisan oo dayaxa ku xidhan, ka dibna waxay isku dayeen inay cadceeda ku xidhaan, oo dabeetana ‘mitonic’ saykalka wax la yidhaado ay ku xidheen oo 29 sanadood laga tiriyo cadceedu inay la micno tahay 235 bilood oo dayaxa laga tiriyo. Bilo dheeraada ayaa jiray oo iyana u dhaxeeyey, bilahaa sanado gaaray ku buuxiyeen. Kalandarkani girigooriyanku asalkiisu waa kii Roomaaniyada ay lahaayeen, oo isna asal ahaan bilaabmi jiray gu’ga, bisha (march) maaris, toban bilood oo qudhana way yaqaaneen, oo kala ah March, apris, may, yuniyas, kuwantalis, fagastalis iyo afarta dambe oo sidooda loo tiriyo, September, October iyo desember. Waa afkii laatiinka ee hore, sep waa 7ba, octa waa 8, nof waa 9, dec waa 10. Lixda bilood ee hore magacyey lahaayeen, afarta dambena tiro oo ah todobaad, sideedaan, sagaalaad iyo tobnaad, inkasa oo sideed iyo sagaal dib loo raray, haddana iyaga sidan ayey u ahayd oo jiilaalka kuma ay darin kalandarkooda, waayo wakhti baraf iyo mushkilado ka dhacaan bay ahayd waqooyiga iyo Yurub dhammaanteedba. Sidaa darteed jiilaalku magacna ma lahayn tiro go’ana ma lahayn.

Roomaankaas sanadkoodu saddex boqol iyo afar maalmood ayuu ka koobnaa, boqorkoodii Nuuma ayaa bedelay oo laba bilood ku daray kalandarka, labada bilood xagaynu ku daraa baa la yidhi? Wuxu yidhi desember iyo march dhexdooda aynu ku daro, ‘’maxaybu u bixinaa bisha koobaad iyo ta labaad bay yidhaadeen?’’ ‘’Bisha koobaad Feberweri aynu ula baxno ta labaadna Jenaweri’ ayuu ugu war-celiyey, sanadkiisiina 354-355 ina u dhexaysa ayuu ka dhigay.

Haddana markay taariikhdu maraysay 450 bc-da ayey yidhaadeen labadan bilood aynu is waydaarino, Jenaweri labaad ee sanaka, markaas ayey ka dhigeen bisha koobaad ee sanadka, Feberwerina aan ka dhigno bisha labaad ee sanadka. Sidaa markay mudo ku socotay ayaa Julis Qaysar ninkii la odhan jiray ayey la taliyayaashiisii ku yidhaadeen sidani si fiican ma ahee aynu kalandarka haggaajino. Boqortooyada ayaa marba kalandarka dhinacay doonto u dhigi jirtay. 46kii bc ayaa kalandarkan cusub ee Julis kalandarka loo yaqaan la sameeyey, kana kooban 365 maalmood iyo rubuc maalin, macnahay uga jeedeena ahaa inay waafajiyaan ‘tropical yearka’, ama guurguuritaanka cadceeda. Haddana khalad baa ka galay xisaabtii, sidaas ayaa looga soo guuray kan loo yaqaan girigooriyaan kaalandarka, oo kaasi hore dhowr meeloodba qalad baa ka galay, kow inta ay u qaateen tropical year-ku inuu yahay waxa dheeri maalintii 6 saac ee 5 saac iyo minido, sidaa darteed 128 sanadoodba hal maalin oo dheeraada ayaa soo baxaysa oo qalad ah kalandarkana aan ku jirin. Ta labaad waa ‘lenear’ka oo saddexdii sanadoodba mar ay xisaabin jireen oo laga helay 11 maalmood oo dheeraada ayaa markaa kalandarka ku jira, sidaa darteed waa qalad bay yidhaadeen. Waa laga soo guuray oo girigooriyanka ayaa loo soo guuray, girigooriyanka boobkii sideedaad ee kiniisada kaatoliga ee Gerigori la odhan jiray, ayaa wareegto soo saaray markii arrinka loo sheegay inuu kii hore qaldanyahay, markaas ayaa dib looga guuray oo la yidhi ‘leaneyear’kana dib ha loo sameeyo oo waa in ay 100 iyo 400 ba u qaybsami karaan, waa qaaciido tii hore ka duwan. Maalmihii dheeraadka ahaana ha laga saaro ee qaladka ku soo galay, oo 128kii sanoba hal maalin oo dheeraada ayaa ku jirtay, 365.242190 ayey yidhaadaan laakiin isagu 25 ayuu isticmaalay ayey yidhaadeen qaladkana taasaa keentay. 1582kii octo 4 markay maraysay, ayuu wadaadkaa boobka ahi soo saaray wareegyo sheegaysa oct 4 in lagu xejiyo oct 15, inta ka dhexaysaan waa ma jirtee ha laga boodo. Maalintaa cusubna uu soo saaray ee ah oct 4 iyo oct 15 oo isku xiga. Dowladdihii kaatoliguna sidii ayay maalintaa ku qaateen, gaar ahaan Faransiiska, Spain, Portugal, Talyaani iyo Jarmalka oo dowladdo badan ahaa. Qaybihiisii kaatoliga ahaa Nadarland, Iswiisarland in kasta oo Iswiiserland, Jarmalka iyo Nadarland ay sanad ka dib qaateen maalintan. Laakiin, kooxda hore ayaa bilowgiiba qaatay, Jarmalka qaybtiisii Borotostanka way diiday oo kalandarkoodii hore ayay haysteen. 1700 markay taariikhdu maraysay bay guureen, Ingiriiska iyo mustacmaraddihiisii Maraykan iyagu 1752kii markay taariikhdu maraysay ayuu Ingiriisku soo saaray qaraar ah sep 2 oo ahayd maalin arbaca ah ayuu kalandarka ku xejiyey arbacadaa khamiista ku xigtaa inay noqoto sep 14, intaas oo dhanna la soo boodo. Ruushku isagu wuu diidanaa oo wuxu aqbalay 1918kii in uu isna Janaweri 31 markuu marayey boodsiiyey oo ku xejiyey Feberweri 14 inay ku xigto.

Marka la eego tiradan Nebi Ciise iyo dhalashadiisii kuma xidhna, inkasta oo ay yidhaadaan AD iyo ‘Cristian arose’ ama Ciise dhalashadiidii, haddana wax u dhow toona ma aha. Waayo qarnigii 6aad baa lagu xidhay, shan qarni iyo dheeraad iyadoon taaba la xasuusnayn ee BC-dii sidii loo waday uun loogu guuray 1 AD ah. Waxay yidhaadaan Yurub maba ay aqoon wax eber (0) la yidhaadaba, way ka booday oo wakhti dambe ayaa lagu xidhay Ciise CS dhalashadiisii, Ciise CS dhalashadiisana cidiba garanmayso. Waxa ka warramayna waa quraanka iyo baybalka laba ka mid ah, baybalka labada ka warramayna waa Maartiyas iyo Luuk, labada kalena kama warramaan. Maartiyas iyo Luukna way isku khilaafsanyihiin wakhtiga ay sheegayaan. Maartiyas wuxu sheegayaa wakhtigii Ciise noolaa inuu ahaa amintii uu Hiraroos ka talinayay Roomaaniska. Hiraroosna waxa la sheegaa inuu dhintay afar sanno ka hor taariikhda miilaadiga ee hadda 2000 maraysa, afartan sannadoodna wax buu xukumayey. Ka kale haddii taariikhdiisa la eego waxay noqonaysaa 6 sannadood ka dib! Sidaa darteed Ciise (CS) bishuu dhashay daaye waxaan la garanayn sannadkuu dhashay quraankuna ma sheegin kitaabka masiixiyadu haysataana meel lagaga sheegay ma jirto!

Bilahaas iyo magacyadaas; Jenawery, Feberwery iyo March, afkooda macnay ku leedahay. Macnaha Jenawery waa ilaahii labada madax lahaa ee (irridaha) albaabada iyo waddooyinka, oo ay caabudi jireen. Feberwery waa macne noocaa ku dhawdhaw, dhammaantoonda waa ilaahyo magacyadood. March waa ilaahii dagaalka, April waa bilow (to open), May waa ilaahaddii roobka gu’ga iyo koritaanka. June waa ilaahaddii xigmadda iyo guurka. July waa Juuliyaan; kaalandarka ninkii sameeyay ayaa magaciisa ku darsaday. Waa ninkii is weyaariyey Jenawery iyo Feberwery, markii hore Feberwery ayaa soo horaysay Ogos baa is weydaariyey, dabadeed isna bil buu magaceeda la baxay oo wuxu yidhi Juuliyas Kaysar (July) bisha ku xigta ana ha laygu magacdaro oo bisha sideedaad baa loogu magac daray. Afartan dambe ee aynu tirinaynaana waa qalanyihiin oo waa bishii todobaad, sideedaad, sagaalaad iyo tobnaad, iminka laakiin maaha ee markanu September waa bishii todobaad, laakiin kalanarka waa bishii sagaalaad. Oct waa bishii sieedaad, laakiin waa bishii tobnaad. Kalandarka la hayaa waa noocaas, sidaa darteed waxa is waydiinta lehi waa maxaa loo dabaal degayaa? Kiniisadda, markaynu eegno iyo waxa ay ka rumaysnayd sannawaadkii koobaad ee kiniisaddu, kalandarkaa Juuliyas Kaysar uu sameeyay si uu u waafajinayo Trobical year-ka sannadkii koobaad waxa laga dhigay 46 BC’gii’ sannadkaasi wuxu ahaa 445 maalmood. 365 maalmood ma ahayn, 445 kaa maalmood baa laga dhigay si loo waafajiyo xilliga gu’ga ee bisha March 21 uu ugu beegmo. Ayaa la yidhi sannadkana aan tiri badino 15 bilood wax ku dhawdhaw baa laga dhigay. Dabeetana waxay u adeegsadeen in sannadkaasi noqdo 445 maalmood. Kiniisadda marka la eego, aragtideedu waxay ahayd in wax alaale iyo waxaa la samaynayaa shirki bay u arkaysay (baaganiisam) 1’da’ (dabaaldegga sannadka cusub) jenawary, 25ka desember (dabaaldegga dhalashada nebi Ciise CS) inay masalo shirki ah tahay bay u arkaysay, oo aanay marnaba ku bannaanayn diin ahaan. Laakiin, sida uu dhigayo saykoolabiidhiyaha (syclopedia) Ingiriisku, Mu’arikhiintu waxay isku waafaqsanyihiin inaan Ciise CS taariikhduu dhashayba la garanayn. Dabaaldeggii koobaad ee Ciise CS loo sameeyayna waxa uu ahaa 336kii miilaadiga ayay ahayd. Arrinta xusidda mudani waxa weeye in wax alaale waxa dabaaldeg la sameeyo iyana waa dhaqanno ay lahaayeen gaaladii hore sida geedka[1] oo ay adeegsan jireen Jayniiskii iyo Masaaridii hore oo ay odhan jireen ‘nolosha waraysa ayuu tilmaamaa’. Waxana dabaaldegga lagu soo daray qarnigii 14naad-16naad oo Jarmalku ku soo kordhiyay iyadoo ay fikrad kale ka lahaayeen, Ingiriiskana qarnigii 17naad buu gaadhayba. Sidaa darteed wax alaale waxa la wadwado ee laga soo bilaabo odaygan gadhka cad ee maryaha cas cas, ee qalabka barafka la jiido dul ordaya, sideedda qasaal ay kaxayso. Kaas oo ay rumaysan yihiin inuu ka soo dego habeenka 25 diisembar meesha guryaha qiiqu ka baxo oo uu kijada galo meesha godka yar u eg ee guryaha lagu kulayliyo ayuu galaa, halkaas ayuu wax dhigaa oo subaxdii carruurtu ka qaadataa. Waa laytal-khadarka ay Soomaalidu wuu gudaa tidhaado oo kale. Waxaa ay sheegaan inuu dhigo habeenkii dadka waawayni dhigaan si carruurto u aaminto in xalay laytal-khadarkii dhigay. Tan lafteedu waa caqiido hore oo ay Yurubta waqooyi adeegsan jirtay.

Marka la eego 25ka december, asalkiisuba waa ciiddii loo ciidi jiray cadceedda. Yurub waqooyigeeda wakhtigan (25ka december) waa madaw. Dabeetana, ilaah cadceedda la yidhaado ayaa dadku baryaan inay soo noqoto oo dabaaldeg weyn loo dhigaa. Sida uu dhigayo Saykaloobidhiyaha Ingiriisku, markii ay arkeen wadaaddadii Boobabkii, Roomaniskii oo fikradan qaatay aadna ay ugu ballaadhatay dhigitaanka dabaaldegyada ayay isku dayeen inay diinta dhinac ka waafajiyaan. Ka dibna waxay dhaheen maynu Ciise CS dhalashadiisii ka dhigno. Ciise CS dhalashadiisiina lama ba garanayo, afar qarni bay kiniisaddu diidanayd ba dabaaldeggan ay markaa dhalashadiisii ka dhigayaan. Waa qarnigii afraad markay u aqoonsanayaan ‘Crismas day’. Haddana waxa la yidhi 1 jenawery maxaynu ka dhignaa? Qaar kiniisaddaha ka midi waxay dhaheen aynu nidhaano waa maalintii Ciise CS la guday (balagta laga jaray). Qolo kale waxay yidhaadeen maya’e dadkuba waa dabaaldegayaa! Oo xaggay ka timi kowda jenawry in la dabaaldego? Waxay yidhaadeen markii hore gu’ga ayaa loo dabaaldegi jiray. Gu’giina March buu ahaa dhexdeeda oo waa tii Baabilooliyanka iyo Roomanisku ay dabaaldegi jireen. Laakiin, Roomaanisku markay kalandarkii qaldeen ee noocan ay ka dhigeen ayay ka dhigeen in kowda Jenawry la dabaaldego. Dabeetana, toodii qaldanayd baa lala qaatay oo waa lala dabaaldegay. 1da Jenawry xidigis (stronamy) ahaanna macna ma laha oo wax qiimo ah ma sheegayso. Xilliyada marka la eegama faa’iido ma leh oo waa jiilaal. Sidaa awgeed wax loo dabaaldego oo meesha yaalaa ma jiraan. Marka la isku soo wada duubo:

B. dabaaldeggani waa dabaaldeg gaalo leedahay (Mushrikiin)

T. waa marka labaade Mushrigga waxa ku sii raacay Kiristan, oo wadaaddadii Kiristanku diintoodii markay ilaalin kari waayeen ayay dacalka ka raaceen.

Hadday labadaasi isku raaceen innaga (Muslim) qiimuhuu inoo leeyahay waa maxay? Asal ahaanna waxyaabahay sameeyaan markay dabaaldegayaan waa waxyaabahaas aan soo sheegnay. 1. Waxay yidhaadaan nasiibka ayaa la eegaa, oo waxay rumaysnaayeen caado sheegaysa ‘’reerka oo dhan ayaa la ururiyaa, 1da jenawry-na hadduu kuu soo galo nin dheer oo tima madaw waa nasiib wanaag. Wax kale hadday kuu soo galaan se dhib bay sheegaysaa. Waxa kale oo dhaqannadaa ay adeegsadaan ka mid ahaa, in ilme yar la qaado oo salad lagu rido korna loo qaado. Ilmahan yar berigii hore waxa lahaan jiray Masaarida Eeshiya iyo Jayniiska. Qoladan (Yurub) waxay yidhaadeen ilmahan yar aynu Ciisa u bedello.

Ilmihii yaraa waa la soo qaaday, geediina waa la keenay, habeenka 1da in la soo jeedo oo khamri badan la cabbo waa la sameeyay. Marka maanta la eego Crismas-ka iyo 1da Jenawry u dabaaldeggoodu dunida maanta dhib bay ku haysaa marka loo eego inta wax ee gubata, inta khamri la cabbo, inta khasaare la gaysto. Waa uun ayaamo loogu talagalay in Bini-aadamku waasho sida ay hadda u egtahay. Haddaba mawqifka innagu aynu ka taagnaan karnaa muxuu yahay? Waa mid iska cad oo islaamku wakhti la ciido wuu soo koobay. Laba wakhti oo la ciido ayuu ku koobay, waana labada ciidood ee FIDRI iyo ADXA. Labaduba na madal bay leeyihiin. Waana laba tiir oo arkaanta Islaamka kuwa ugu waawayn ka mid ah marka ay arkaanta kale dhammaystiraan. Waana kii uu tilmaamayay xadiiska saxeexa ah ee Nebigu N.N.K.H.A markii uu Maddiina yimi iyagoo leh laba maalmood oo ay ciyaaraan. Markaasuu waydiiyay waxa ay yihiin labadan cisho ‘’MAA HAADAANI YOWMAAN’’ reer Maddiina waa kuwii ugu warceliyay inay ciyaari jireen ammintii jaahiliyada. Nebigu (N.N.K.H) wuxu ugu warceliyay Ilaahay wuxuu idiinku beddelay labadan laba ka khayr badan, maalinta Adxa iyo maalinta Fidriga. Nebigu (N.N.K.H) wuxu xusay in loogu beddelay labadan ciidood oo ka khayr badan waana labada ciidood ee shareecada Islaamigu sugayso. Wax alaale iyo waxa ciid ka soo hadhay Mowliid nebi ha ahaato ama Rajab ha lagu sheego ama qaranimo ha lagu sheego, gaalo ha wadato ama Islaam ha wato waa waxba kama jiraan.